(για την ταινία The Elephant Man του David Lynch)
του Serge Daney

Είναι το τέρας που φοβάται;
Αυτή η ταινία είναι παράξενη με πολλούς τρόπους. Πρώτον, εξαιτίας του τρόπου που χειρίζεται ο Lynch τον φόβο: τον φόβο του θεατή (τον δικό μας φόβο) και τον φόβο των χαρακτήρων, συμπεριλαμβανομένου και του Τζον Μέρικ, του Ανθρώπου Ελέφαντα.
Το πρώτο μέρος της ταινίας, μέχρι την άφιξή του στο νοσοκομείο, λειτουργεί κατά κάποιο τρόπο ως παγίδα. Ο θεατής εξοικειώνεται σταδιακά με την ιδέα οτι αργά ή γρήγορα θα πρέπει να υποστεί το αφόρητο στην όψη και να τελικά να έρθει αντιμέτωπος με το τέρας. Ένα σακί με μια τρύπα είναι το μόνο που τον χωρίζει από τη φρίκη που υποθέτει. Ο θεατής εισέρχεται στην ταινία σαν άλλος Treves, με την οπτική της ηδονοβλεψίας. Έχει πληρώσει, όπως ακριβώς κι ο Treves, για να δει το “φρικιό”: Αυτός ο άνθρωπος ελέφαντας είναι έκθεμα και συνάμα απαγορευμένο, που το σώζουν και το δέρνουν, που αχνοφαίνεται σε μια σπηλιά και εξετάζεται διεξοδικά από τους επιστήμονες, οι οποίοι τελικά τον κρύβουν στο νοσοκομείο. Κι όταν ο θεατής τον βλέπει τελικά, παραξενεύεται κάπως που ο Lynch έχει προσποιηθεί πως παίζει το παιχνίδι μιας κλασικής ταινίας τρόμου: νύχτα, εγκατάλειμμένοι διάδρομοι νοσοκομείου, σύννεφα που ταξιδεύουν γρήγορα στον γκρίζο ουρανό και ξαφνικά, το πλάνο του John Merrick που βρίσκεται στο κρεβάτι, έχοντας ξυπνήσει έντρομος από τον εφιάλτη. Ο θεατής τότε, τον βλέπει πραγματικά για πρώτη φορά, και βλέπει επίσης οτι το τέρας αυτό που υποτίθεται, έπρεπε να τον τρομάξει, φοβάται το ίδιο. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή ο Lynch απελευθερώνει τον θεατή από την παγίδα που τόσο επιμελώς είχε στήσει (την παγίδα “ακόμα δεν είδες τίποτα”), σαν να μας λέει ο σκηνοθέτης: δεν είσαι εσύ που με ενδιαφέρεις, αυτός εδώ έχει σημασία, ο ανθρωπος ελέφαντας. Δεν με απασχολεί ο δικός σου φόβος αλλά ο δικός του. Δεν είναι ο φόβος σου να φοβάσαι που θέλω να χειριστώ αλλά ο δικός του φόβος να φοβίζει, ο φόβος του να δεί τον εαυτό του μέσα από τα μάτια κάποιου άλλου. Ο ίλιγγος αλλάζει κατεύθυνση.

Ο ψαλμός είναι καθρέφτης
Ο Άνθρωπος Ελέφαντας είναι μια σειρά αυτών που λέμε coups de theatre, κάποια αστεία (η επίσκεψη της πργκήπισσας στο νοσοκομείο ως από μηχανής θεάς), άλλα πιο σκοτεινά.Ποτέ δεν ξέρουμε πώς μπορεί να τελειώσει μια σκηνή. Όταν ο Treves θέλει να πείσει τον Carr Gomm, τον διευθυντή του νοσοκομείου, ότι ο John Merrick δεν είναι ανίατη περίπτωση, του ζητά να αποστηθίσει την αρχή ενός ψαλμού: μόλις όμως οι δυο γιατροί αφήνουν το δωμάτιο, τον ακουούν να απαγγέλλει το τέλος του ψαλμού. Σοκ, coup de theatre: αυτός ο άνδρας που κι ο ίδιος ο Treves θεωρεί κρετίνο ξέρει τη Βίβλο απ' έξω. Αργότερα, όταν ο Treves τον συστήνει στη σύζυγό του, ο Merrick δεν πάυει να τους εκπλήσσει, δείχνοντάς τους το πορτραίτο της μητέρας του, που είναι πολύ όμορφη και όντας ο πρώτος που προσφέρει μαντήλι στη σύζυγο του Treves, όταν εκείνη ξεσπά σε κλάματα.
Υπάρχει ένός είδους χιούμορ σ 'αυτόν τον τρόπο τοποθέτησης του ανθρώπου ελέφαντα που παρουσιάζεται ως εκείνος που πάντα συμπληρώνει την εικόνα στην οποία ανήκει, εκείνος είναι που υπογράφει τον πίνακα. Είναι επίσης ένας πολύ απτός, πεζός σχεδόν και καθόλου ψυχολογικός τρόπος να εκτυλιχθεί η ιστορία: με άλματα και σημαίνουσα λογική. Ο Merrick βρίσκει τη θέση του στην εικόνα της βρετανικής υψηλής κοινωνίας, της βικτωριανής και πουριτανής, για την οποία θεωρείται ένα τουριστικό αξιοθέατο που είναι απαραίτητο να το δει κανείς. Είναι κάτι που το χρειάζεται η κοινωνία, χωρίς το οποίο δεν θα ήταν πλήρης. Τι ακριβώς, όμως; Το τέλος του ψαλμού, ο πίνακας, το χαρτομάντηλο, τι είναι όλα αυτά; Όσο προχωρά η ταινία τόσο περισσότερο αποσαφηνίζεται η σημασία τους: Ο άνθρωπος ελέφαντας είναι καθρέφτης. Τον βλέπουν όλο και λιγότερο και σταδιακά βλέπουν ολοένα και περισσότερο τους εαυτούς τους μέσα απ' τα δικά του μάτια.

Οι τρεις ματιές
Κατά τη διάρκεια της ταινίας, ο John Merrick υπόκειται σε τρεις οπτικές. Τρεις οπτικές που αντιστοιχούν στις τρεις περιόδους του κινηματογράφου: το burlesque, το μοντέρνο και το κλασικό. Ή το πανηγύρι, το νοσκομείο και το θέατρο. Η πρώτη οπτική είναι αυτή του χαμηλού, η ματιά των απλών, απαίδευτων ανθρώπων και μέσα απ' αυτήν εκφράζεται και η σκληρή, ακριβής ματιά του Lynch, μια ματιά που στερείται συμπόνιας και αβρότητας. Υπάρχουν καρναβαλικά στοιχεία στη σκηνή όπου ο Merrick υποχρεώνεται να μεθύσει κι απάγεται. Στο καρναβάλι, δεν ενσαρκώνεται η φύση του ανθρώπου, υπάρχουν μόνο σώματα που την περιγελούν. Έπειτα η μοντέρνα οπτική, η έκπληκτη ματιά του επιστήμονα: ο σεβασμός για τον άλλον, και η βασανισμένη συνείδηση, ο νοσηρός ερωτισμός και η επιστημολαγνεία. Φροντίζοντας τον άνθρωπο ελέφαντα, ο Treves σώζει τον εαυτό του: είναι ο αγώνας του ουμανιστή (a la Kurosawa). Τέλος υπάρχει και τρίτη οπτική. Όσο πιο δημοφιλής και διάσημος γίνεται ο άνθρωπος ελέφαντας, τόσο περισσότερο χρόνο έχουν οι επισκέπτες να φορέσουν τη μάσκα, τη μάσκα της ευγένειας που καλύπτει τα πραγματικά τους αισθήματα όταν τον αντικρύζουν. Πηγαίνουν να τον δουν για να δοκιμάσουν τη μάσκα τους: αν ο φόβος τους, τους πρόδινε θα το έβλεπαν στα μάτια του Merrick. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος ελέφαντας είναι ο καθρέφτης τους, όχι ο καθρέφτης μέσα απ' τον οποίο θα έβλεπαν και θα αναγνώριζαν τους εαυτούς τους, αλλά ένας καθρέφτης που θα τους μάθαινε πώς να υποκρίνονται, να κρύβονται και να ψεύδονται ακόμα περισσότερο. Στην αρχή της ταινίας υπάρχει μια αξιοθρήνητη ανηθικότητα μεταξύ του φρικιού και του ανθρώπου που το επιδεικνύει (Bytes) κι έπειτα ο βωβός, εκστατικός τρόμος του γιατρού, στη σπηλιά. Στο τέλος, η Κα. Kendal, το αστέρι του θεάτρου του Λονδίνου, ενώ διαβάζει εφημερίδα, αποφασίζει να γίνει φίλη του ανθρώπου ελέφαντα. Σε μια δύσκολη σκηνή, η Anne Bancroft, ως guest star, κερδίζει το προσωπικό της στοίχημα: ούτε ένας μυς του προσώπου της δεν συσπάται όταν την συστήνουν στον Merrick, στον οποίο απευθύνεται σαν να ήταν παλιοί φίλοι, φτάνοντας στο ακραίο μάλιστα σημείο να τον φιλήσει.Ο κύκλος έκλεισε, ο Merrick μπορεί να πεθάνει κι η ταινία να τελειώσει. Από τη μία, η κοινωνική μάσκα έχει πλήρως αποκατασταθεί, κι από την άλλη ο Merrick επιτέλους είδε στα μάτια κάποιου, ένα βλέμμα εντελώς διαφορετικό από την αντανάκλαση της αηδίας που εμπνέει. Τι ακριβώς; Δεν κατάλαβε. Προσλαμβάνει την υψηλή υποκριτική τέχνη, ως αλήθεια και δεν κάνει λάθος- εφόσον βρισκόμαστε στο θέατρο.
Ο άνθρωπος ελέφαντας, δύο όνειρα έχει: να κοιμηθεί ξαπλωμένος και να πάει στο θέατρο. Θα τα πραγματοποιήσει και τα δύο εκείνο το βράδυ, πριν πεθάνει. Το τέλος της ταινίας είναι εξαιρετικά συγκινητικό. Όταν ο Merrick σηκώνεται για να τον δουν οι θεατές που χειροκροτούν, κανείς πια δεν μπορεί να ξεχωρίσει τι κρύβουν τα βλέματά τους. Ο Lynch κατόρθωσε να εξιλεώσει τον έναν με τον άλλο, διαλεκτικά, τέρας και κοινωνία. Δυστυχώς μόνο για ένα βράδυ και μόνο στο σινεμά. Δεν θα υπάρξει άλλη παράσταση.

[Cahiers du cinema, n° 322, Paris, 1981, αναδημοσίευση στο  La maison cinema et le monde, Volume 1 « Le temps des Cahiers 1962-1981 », Editions P.O.L, Paris, 2001, pp. 266-269]

(πηγή δελτίο τύπου)