Το Δέντρο-  Λογοτεχνία και Σινεμά [ΓΛΩΣΣΑ, ΚΩΔΙΚΕΣ, ΣΧΕΣΕΙΣ],
τεύχος 127-128, Ιούλιος –Σεπτέμβριος 2003.

Το αφιέρωμα του περιοδικού Το δένδρο (τεύχος 127-128) έρχεται να προστεθεί στο πάντα ανεξάντλητο θέμα των σχέσεων Λογοτεχνία και Σινεμά. Προσανατολισμένο στη διερεύνηση αυτών των σχέσεων, κυρίως από την οπτική του κινηματογράφου, το αφιέρωμα συντίθεται από κείμενα κριτικών, σκηνοθετών και θεωρητικών του σινεμά κατά κύριο λόγο, με ελάχιστους λογοτέχνες ή κριτικούς της λογοτεχνίας να συνεισφέρουν. Οι προσεγγίσεις των κειμένων, παρόλη την ετερογένεια και την αποσπασματικότητα τους, μοιάζουν να καλύπτουν σχεδόν όλες τις πλευρές αυτών των σχέσεων: οι αφηγηματικοί χρόνοι, τα σχήματα λόγου, μια ιστορική περιπλάνηση, οι κινηματογραφικές διασκευές κ.α. Άλλοτε πλούσια σε σημασίες και άλλοτε αφορμές για περαιτέρω προβληματισμό, τα κείμενα που συνθέτουν το αφιέρωμα υπενθυμίζουν με τον τρόπο τους τόσο το μάλλον φτωχό παρελθόν της σχέσης λογοτεχνίας και σινεμά όσο και το λαμπρό παρόν της.
Τελευταία χρονικά των τεχνών ο κινηματογράφος για να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί βασίστηκε στις προηγούμενες: τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, τη μουσική, το θέατρο και την λογοτεχνία. Είναι αυτές οι δύο τελευταίες που υπήρξαν οι πραγματικοί πυλώνες του αφηγηματικού κινηματογράφου: η υποκριτική των ηθοποιών, η δραματική πλοκή, τα είδη του κινηματογράφου και τέλος η αφήγηση μιας ιστορίας όλα αυτά αντλήθηκαν από το θέατρο ή την λογοτεχνία. Καθώς το σινεμά οργανώθηκε στο τελετουργικό του ως μια θεατρική παράσταση, το θέατρο στις απαρχές του κινηματογράφου αντιγράφηκε μ’ ένα συστηματικό τρόπο. Και γι’ αυτό εξαντλήθηκε πολύ γρήγορα. Αντίθετα η σχέση με την λογοτεχνία παραμένοντας σχετικά απόμακρη, κυρίως λόγο του διαφορετικού τόπου πρόσληψης από το αναγνώστη- θεατή των δύο τεχνών (1), απέκτησε μια απρόσμενη βαρύτητα.
Αν στις απαρχές του το σινεμά έμοιαζε ως ένα κινηματογραφημένο θέατρο, σήμερα, 100 χρόνια μετά, μοιάζει περισσότερο ως ένα μυθιστόρημα με εικόνες. Οι λόγοι αυτής της διαρκούς και αδιάλειπτης λογοτεχνικής επιρροής; Η λογοτεχνία, και στην ειδικότερα το μυθιστόρημα, μορφοποίησε το ορμητικό ρεύμα εικόνων και συναισθημάτων του πραγματικού κόσμου σε μια αφηγηματική ροή- και ακριβώς αυτό είναι που αναζητά και αποζητά να πετύχει και ο κινηματογράφος σήμερα.
Ωστόσο υπάρχει ένα σκοτεινό σημείο των σχέσεων λογοτεχνίας –σινεμά, μια πολύ ουσιαστική διάφορα ανάμεσα στις δύο μορφές τέχνης. Η έμπνευση, η μυστηριακή αυτή διαδικασία που επιτρέπει σ’ ένα δημιουργό να τοποθετεί τις λέξεις μ’ ένα τρόπο πρωτότυπο και γεμάτο σημασίες, υπήρξε και είναι ακόμα κεντρικό στοιχείο της ποιητικής της λογοτεχνίας: είναι η αφετηρία της δημιουργίας. Αντίθετα στον κινηματογράφο, από την ίδια την φύση της τεχνολογίας πάνω στην οποία στηρίζεται, η αντιγραφή ή η καταγραφή συνιστά την αφετηρία μιας ταινίας. Ενώ δηλαδή στα λογοτεχνία έχουμε εξ’ αρχής μια πρωτογενή δημιουργία, στον κινηματογράφο, ακόμα και στις πιο υψηλές επιδόσεις του, έχουμε πάντα μια δευτερογενή δημιουργία. Στο μυθιστόρημα ή στην λογοτεχνία, ο δημιουργός οφείλει να δημιουργήσει εξ’ αρχής ένα νέο κόσμο, ενώ στον κινηματογράφο ο σκηνοθέτης οφείλει να συνθέσει από εικόνες -καταγραφές ένα καινούριο κόσμο. Στο κινηματογράφο πέρα από την πρώτη ύλη, την εικόνα που δανείζεται από τον πραγματικό κόσμο, ακόμα και ο τρόπος που οργανώνεται σε αφήγηση αποτελεί δάνειο από την λογοτεχνία.
Είναι τα προηγούμενα που υπογραμμίζουν μια απουσία στο αφιέρωμα του περιοδικού Το δένδρο, μια απουσία που υπενθυμίζει με τον πιο εμφατικό τρόπο αυτή τη διαφορά στην φύση των δύο τεχνών. Ενώ αρκετά κείμενα του αφιερώματος ασχολούνται με το πώς ένα λογοτεχνικό κείμενο μεταφέρεται από το χαρτί στην κινηματογραφική οθόνη, δεν υπάρχει ούτε ένα που να ασχολείται με την αντίστροφη διαδικασία, δηλαδή την μεταφορά από την οθόνη στο χαρτί. Κυρίως στην Αμερική, όλο και πιο συχνότερα κυκλοφορούν μυθιστορήματα βασισμένα (Based on) σε γνωστές κινηματογραφικές ταινίες. Είναι ένας ακόμη τρόπος -μαζί με τις κούκλες, τα cd και τα παιχνίδια- για να αυξήσει η εταιρεία παραγωγής της ταινίας τα έσοδά της. Ένας λογοτέχνης με αβέβαιο παρόν και ελπιδοφόρο μέλλον αναλαμβάνει να μεταφέρει σε λέξεις τις εικόνες και τα συναισθήματα μιας κινηματογραφικής ταινίας, ο δε αναγνώστης ζει ξανά μέσα από λέξεις μια οπτική εμπειρία. Το φαινόμενο είναι σίγουρα περιθωριακό και συχνά περνά απαρατήρητο, κυρίως γιατί σ’ αυτό που παράγεται απουσιάζει το πιο ουσιαστικό στοιχείο της λογοτεχνικής διαδικασίας: η έμπνευση.

Δημήτρης Μπάμπας

1   Οι κινηματογραφικές επιρροές που αναγνωρίζουν οι κριτικοί στο λογοτεχνικό σώμα σε πολύ μεγάλο βαθμό υπήρξαν εν σπέρματι μέσα σε λογοτεχνικά έργα πολύ πριν την εμφάνιση του κινηματογράφου.