(σχόλιο για την ταινία Üç Maymun του Nuri Bilge Ceylan)
 

Περιορισμένος στο στενό χώρο του σπιτιού του ένας άνδρας βρίσκεται μόνος. Μοιάζει απορροφημένος από τις σκέψεις του, όταν ξαφνικά ένας δυνατός ήχος –ένα κτύπημα στην πόρτα- διακόπτει την απομόνωσή του. Η δυνατή ένταση του ήχου που καταλύει τη γαλήνη της νύχτας μοιάζει ως μια βίαιη εισβολή ενός απρόσκλητου εξωτερικού επισκέπτη σ’ ένα ιδιωτικό προστατευμένο χώρο: στο προσωπικό σύμπαν του άνδρα. Αυτή η παραβίαση είναι και τέλος μιας μακράς διαδικασίας: Τώρα ο ήρωας έρχεται αντιμέτωπος για πρώτη ίσως φορά με τις συνέπειες των επιλογών του. Είναι η στιγμή όπου καλείται να επωμισθεί το βάρος των πράξεων του. Είναι η ώρα που καλείται να καταβάλλει το τίμημα.
Αυτή η σκηνή είναι το αποκορύφωμα της δραματικής πλοκής στην ταινία του Nuri Bilge Ceylan (Νούρι Μπιλγκέ Τσεϊλάν) Üç Maymun/ Τρεις Πίθηκοι. Έχοντας ως φόντο -στον υψηλότερο βαθμό από κάθε άλλη του σκηνοθέτη- το αστικό τοπίο, η ταινία διαδραματίζεται στην κάθε άλλο παρά ευρύχωρη κατοικία μιας οικογένειας. Τα τρία μέλη της –ο πατέρας, η μητέρα και ο γιος– είναι τα κεντρικά πρόσωπα του δράματος και το περίκλειστο εσωτερικό της ο τόπος όπου θα διεξαχθεί μια μάχη. Αφύλακτος απέναντι στις έξωθεν επιβουλές, ο χώρος της οικογένειας θα πολιορκηθεί από έναν εξωτερικό εισβολέα. Αυτός φέρει ως όπλα νέα ήθη και μια νέα ηθική και απέναντι σ’ αυτήν την εισβολή τα πρόσωπα της οικογένειας θα σταθούν αμήχανα και αβέβαια, σιωπηλά και βουβά.
Στη δημιουργία της αίσθησης του περίκλειστου δεν συνεισφέρει μόνο η τοποθέτηση σημαντικού μέρους της δράσης στο καθιστικό του σπιτιού φυλακή –ενώ από το παράθυρο φαίνεται ο Βόσπορος, συνεχής υπόμνηση ενός άλλου κόσμου, του κόσμου των ανοικτών οριζόντων. Είναι η χρήση του ήχου στην ταινία που χτίζει τα τείχη που περικυκλώνουν τα κεντρικά πρόσωπα. Μακρινοί απόηχοι, αντηχήσεις και παρηχήσεις, θραύσματα από ήχους του περιβάλλοντος που αλλοιωμένοι ακούγονται: ότι υπάρχει είναι μια υποκειμενική εκδοχή του πραγματικού ηχητικού περιβάλλοντος. Και από την άλλη ως αντίστιξη υπάρχει ο ήχος της ανάσας των προσώπων, ο ήχος της προσωπικής τους αγωνίας καθώς είναι αντιμέτωπα με το φάσμα της άλωσης τους. Τα κεντρικά πρόσωπα της ταινίας είναι αποκλεισμένα σ’ ένα τόπο όπου το μόνο που αντηχεί είναι ο ήχος της σιωπής τους.
 Αποδίδει κάτι ουσιαστικό αυτή η άκρως μη- ρεαλιστική εκδοχή του ηχητικού περιβάλλοντος: τη μόνωση των μελών της οικογένειας, την αδυναμία τους για ουσιαστική επικοινωνία, την ανυπαρξία κάθε ουσιαστικής επαφής. Τα μέλη αυτής της οικογένειας αδυνατούν να δουν τον περίγυρο τους, να ακούσουν τον έξω κόσμο, αδυνατούν να συνομιλήσουν με το απέναντι πρόσωπο, είναι βυθισμένα σ’ ένα δικό τους προσωπικό σύμπαν. Μέσα σ’ αυτό το σύμπαν όπου κυριαρχεί το εγώ και η επιθυμία, η έλλειψη ενός ηθικού έρματος, η απουσία ενός ηθικού βλέμματος πάνω στα πρόσωπα και στα πράγματα είναι καθοριστική. Απροστάτευτα και χωρίς άμυνες θα γίνουν έρμαια του εξωτερικού εισβολέα και θύματα μιας μορφής ακραίας βίας, ηθικής τάξης: του εκμαυλισμού. Θα υποστούν (ή θα επιζητήσουν) τη διαφθορά τους μ’ ένα τρόπο που δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για την θέση τους: οι ίδιοι θα ανοίξουν τις κερκόπορτες και θα υποδεχτούν το κακό. Είναι τα ένοχα θύματα σ’ αυτή την πράξη διαφθοράς: η αδυναμία τους να ακούσουν, η εθελοτυφλία τους, η σιωπή τους είναι εντέλει συνενοχή.
Το ρόλο του διαφθορέα, ενός εισβολέα που όμως παραβιάζει ανοικτές θύρες, μέσα σ’ αυτό ερμητικά κλειστό σύμπαν υποδύεται ένας πολιτικός. Στο εσωτερικό οικογενειακό τοπίο, που έχει αλωθεί και λεηλατηθεί, μεταφέρεται το κακό από το κοινωνικό τοπίο –η πολιτική διαφθορά, η κοινωνική σήψη είναι οι πηγές του κακού. Καθώς το κακό εισβάλλει μέσα στο στενό χώρο της οικογένειας και μη βρίσκοντας ηθικές αντιστάσεις αποκτά κολοσσιαίες διαστάσεις. Το ψέμα, η εθελοτυφλία, η σιωπή, η ευθύνη που δεν αναλαμβάνεται, ο συμβιβασμός, η λαγνεία του κακού (όμως συμβαίνει με τον αδύνατο κρίκο της οικογένειας τη γυναίκα) όλα αυτά δεν θα υπήρχαν αν υπήρχε μια ηθική στάση απέναντι στα πράγματα. Θα μπορούσε αυτή να ήταν η ασπίδα προστασίας.
Η διαφθορά και ο εκμαυλισμός είναι καταρχήν πράξεις κυριαρχίας, επιβολής μιας εξουσίας (σ’ αυτήν την περίπτωση πολιτικής –οικονομικής) πάνω σ’ έναν αδύνατο. Είναι το άγριο τοπίο των σχέσεων εξουσίας και εκμετάλλευσης μιας κοινωνίας που μεταφέρεται μέσα στο στενό χώρο της οικογένειας. Μια σκηνή απεικονίζει αυτή τη διάσταση. Αντιμέτωπος με την κατάρρευση της οικογενειακής συνοχής και με τις συνέπειες των επιλογών του ο πατέρας –και η πύλη απ’ όπου το κακό εισήλθε στην οικογένεια– καλείται να διαχειριστεί τις συνέπειες της ηθικής έκπτωσής του: ο γιος του είναι φονιάς. Όμως τώρα εδώ δεν υπάρχει καμία στιγμή αλήθειας, καμία μεταμέλεια, καμία συνειδητοποίηση της πραγματικής κατάστασης: δεν υπάρχει συγνώμη, δεν υπάρχει λύτρωση. Πλήρως διεφθαρμένος και εκμαυλισμένος ο πατέρας θα αποφασίσει να μεταβιβάσει το κακό αλλού, στον αθώο, στον αδύναμο. Ο μονήρης υπάλληλος ενός καφενείου θα γίνει το θύμα: αυτός είναι το πρόσωπο που θα άρει τις αμαρτίες -όχι για να βρει η οικογένεια την ηρεμία αλλά για να αποσείσει τις ευθύνες και απλώς να επιβιώσει. Και θα γίνει έτσι ο αθώος ένας άλλος κρίκος στην αλυσίδα διαιώνισης του κακού…

Δημήτρης Μπάμπας

Üç Maymun Τρεις Πίθηκοι (2008)
Σκηνοθεσία: Nuri Bilge Ceylan
Σενάριο: Ebru Ceylan, Nuri Bilge Ceylan, Ercan Kesal     
Φωτογραφία: Gökhan Tiryaki   
Ηθοποιοί: Yavuz Bingol, Hatice Aslan, Rifat Sungar, Ercan Kesal, Cafer Köse, Gürkan Aydin
Διάρκεια: 109’
Χώρα: Τουρκία