(σχόλιο για την ταινία Munich του Steven Spielberg)

Αν κάποιος αναζητούσε μια ιδιαίτερη θεματική, αυτή που αντανακλά το πνεύμα των καιρών στο σινεμά αναμφίβολα θα στεκόταν στη θεματική της εκδίκησης. Kill Bill, Old Boy: Ταινίες εμβληματικές των καιρών, ταινίες τόσο ανόμοιες από τόπους και πολιτισμούς τόσο διαφορετικούς εκφράζουν το βιβλικό «οφθαλμό αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντα». Ήταν το γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου και το πώς αυτό το διαχειρίστηκε η ηγεσία των ΗΠΑ που έφερε αυτήν την θεματική στο κέντρο και την έθεσε ενώπιον της προσοχής όλων. Η ταινία του Steven Spielberg, Munich είναι η συμβολή του βετεράνου πλέον σκηνοθέτη σ’ αυτήν τάση.
Η ταινία αποτελεί το σχόλιο του για την παρούσα κατάσταση στις ΗΠΑ: η σκηνή στο τέλος με τον ήρωα στη Νέα Υόρκη και τους Δίδυμους Πύργους στο φόντο τη συνδέουν με το περιστατικό της 11ης Σεπτεμβρίου. Η αφήγηση της ταινίας επισκέπτεται ξανά ένα τραυματικό και τραγικό επεισόδιο για το δυτικό κόσμο: τη για πρώτη φορά μεταφορά σε μια δυτική πόλη των εντάσεων, των πόλεμων και των συγκρούσεων που ταλανίζουν τον υπόλοιπο κόσμο -30 χρόνια πριν αυτό συμβεί μ’ ένα τρόπο πολύ πιο εντυπωσιακό τρόπο στη Νέα Υόρκη. Αν μάλιστα στα προηγούμενο προστεθούν και το ότι το περιστατικό αυτό «τρομοκρατίας» είχε ως θύματα ισραηλινούς αθλητές που συμμετείχαν στους Ολυμπιακούς αγώνες του Μονάχου – δεδομένης της εβραϊκής καταγωγής του σκηνοθέτη– η ταινία αποκτά ένα απρόοπτο ενδιαφέρον.
Η ταινία ανήκει στο είδος των κατασκοπευτικών θρίλερ, ένα είδος που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στον κινηματογράφο την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Η αφηγηματική γραμμή της ταινίας συνίσταται από μια σειρά επεισόδια –αποστολές που καλείται να εκπληρώσει ο ήρωας. Είναι αιματηρές και δολοφονικές πράξεις εκδίκησης –ο τρόπος που η ισραηλινή κυβέρνηση αποφάσισε να αποδώσει δικαιοσύνη (όπως μας δείχνει και η επικαιρότητα, ένας τρόπος που δεν άλλαξε μέσα στο χρόνο). Όμως σ’ αυτή την ταινία δεν υπάρχει ο σύνηθες για το είδος μανιχαϊσμός, κανένα δίπολο καλού- κακού.
Η αφηγηματική δομή της ταινίας χαρακτηρίζεται από μια αντιπαράθεση. Από την μία πλευρά υπάρχουν οι σκηνές δράσης με το απαραίτητο σασπένς, σκηνές όπου εκφράζεται η πάλη καλού- κακού, όπου οι «ήρωες» εκτελούν εν ψυχρώ τους «κακούς». Και από την άλλη υπάρχουν οι σκηνές που περιγράφουν ένα δύσβατο οικογενειακό τοπίο για τον κεντρικο χαρακτήρα, οι διαλογικές σκηνές, εκεί όπου οι «ήρωες» προσπαθούν να συνδιαλλαγούν με το γεγονός του φόνου, όπου εκφράζουν τις αμφιβολίες τους (αχνές στην αρχή αλλά πολύ πιο έντονες στη συνέχεια) για την ηθική του σκοπιμότητα. Και είναι αυτές οι διαλογικές σκηνές που αποδομούν τον όποιο μανιχαϊσμό της δραματικής πλοκής.
Κεντρικό πρόσωπο σ’ αυτήν τη διαδικασία αποδόμησης είναι ο ήρωας. Αυτό που παρακολουθούμε στη αφήγηση είναι τη σταδιακή ολίσθηση του από την βεβαιότητα ότι πράττει το καλό, στην ηθική αμφιβολία. Αυτό που βλέπουμε είναι τον ήρωα και την παρέα του καταρχήν να δολοφονούν «εν ψυχρώ», και εκ των υστέρων να αναρωτιούνται για την ηθική της πράξης τους. Στο σινεμά για να είναι αιτιολογημένος και ηθικά δικαιωμένος ένα φόνος πρέπει ο θεατής να έχει δει οπωσδήποτε το θύμα να διαπράττει ωμότητες –κάτι που σ’ αυτήν τη ταινία ποτέ δεν συμβαίνει. Έτσι ο πρώτος φόνος -η αποτρόπαιη εν ψυχρώ δολοφονία ενός διανοούμενου μεταφραστή–εισάγει τον θεατή σ’ ένα σύμπαν αμφιβολιών. Αυτό που σε τελική ανάλυση παρακολουθούμε –είναι την τρομοκρατία εν πλήρη δράση και ο τρομοκράτης δεν είναι παρά ο κεντρικός χαρακτήρας.
Η αφήγηση ιχνογραφεί τη διαδρομή που διαγραφεί ο ήρωας. Η αφετηρία σ’ αυτή τη διαδικασία προσωπικής διάλυσης για τον ήρωα είναι η βεβαιότητα –η πίστη στη πατρίδα και την οικογένεια. Καθοριστικό στοιχείο της ταυτότητας του, η πατρίδα λειτουργεί ως συμπλήρωμα μιας ελλιπούς γονικής παρουσίας, προσφέροντας ασφάλεια και βεβαιότητα. Όμως η βύθιση του σ’ αυτό το αιματηρό σύμπαν της εκδίκησης και της αναιτιολόγητης εν τέλει βίας, η ανεπιτυχής συνδιαλλαγή με το ταραγμένο οικογενειακού τοπίο (με την απουσία του πατέρα και την συναισθηματικά ελλιπή παρουσία της μητέρας) διαλύουν τον ήρωα. Η ανταπόδοση της βίας, η εκδίκηση θα έχει ως κατάληξη να χάσει ο ήρωας ότι πιο πολύτιμο έχει: την πατρίδα του. Και αυτό τον κάνει ένα απόλυτα τραγικό πρόσωπο.
Λίγο πριν το τέλος της ταινίας υπάρχει μια σκηνή ενδεικτική της σκηνοθετικής άποψης. Σε μια σκηνή ονείρου που βιώνει ο ήρωας, ο Steven Spielberg παρουσιάζει την γενεσιουργό σκηνή της ταινίας –τη σφαγή του Μονάχου. Όμως εδώ δεν βλέπουμε κανέναν κακό ή καλό και οι ισραηλινοί αθλητές και ο παλαιστίνοι «τρομοκράτες» μοιάζουν εξίσου ως τραγικά θύματα: και οι δύο αντικρίζουν το θάνατο.

Δημήτρης Μπάμπας

Munich (ε.τ. Μόναχο) (2005)
Σκηνοθεσία: Steven Spielberg.
Σενάριο: Tony Kushner.
Φωτογραφία: Janusz Kaminski.
Ηθοποιοί: Eric Bana, Daniel Craig, Ciaran Hinds, Mathieu Kassovitz, Hanns Zischler, Geoffrey Rush.
Διάρκεια: 164’