(σχόλιο για την ταινία Girl with a Pearl Earring  του Peter Webber)

Μια νεαρή γυναίκα, η υπηρέτρια ενός μεσοαστικού σπιτιού, μπαίνει για πρώτη φορά στο απαγορευμένο δωμάτιο. Βρισκόμαστε στις Κάτω Χώρες, στο Delft του 1665, στο σπίτι ενός ζωγράφου της εποχής του Johannes Vermeer. Τα τζάμια στο ατελιέ του ζωγράφου -αυτό είναι το απαγορευμένο δωμάτιο- είναι βρώμικα και η υπηρέτρια κοιτώντας τα στέκεται διστακτική. Βγαίνει γρήγορα από το δωμάτιο και αναζητά τις δύο νοικοκυρές του σπιτιού: τη σύζυγο του ζωγράφου και τη μητέρα της. Ρωτά αν πρέπει να καθαρίσει τα τζάμια: μια μάλλον περιττή, για την ιδιότητα της νεαρής γυναίκας, ερώτηση. Οι δύο γυναίκες, καθώς θα της δώσουν την άδεια, τήν κοιτούν με απορία- "θα αλλάξει το φως του δωματίου" είναι η απάντηση της. Σ' αυτή την σκηνή της ταινίας Girl with a Pearl Earring προσδιορίζεται με τον πιο αποφασιστικό και σαφή τρόπο ο χαρακτήρας της νεαρής υπηρέτριας ως μιας γυναίκας ευαίσθητης, η οποία παρόλη την χαμηλή της θέσης μέσα στην πολύ αυστηρή και συγκεκριμένη ταξική δομή της εποχής, έχει την ικανότητα, διαθέτει το βλέμμα για να παρατηρεί τον κόσμο, τους ανθρώπους και τα πράγματα μ' ένα τρόπο μη- συμβατικό. Ότι χρειάζεται να έχει δηλαδή ένας αληθινός καλλιτέχνης, ένας ζωγράφος.
Όμως η ηρωίδα αυτή πότε δεν θα λάβει μια κεντρική θέση μέσα στο σπίτι (και στην δραματική πλοκή): πάντα θα βρίσκεται -ίσως ασφυκτικά περιορισμένη -στο περιθώριο της ζωής σ' αυτό το αστικό σπίτι. Είναι η σχέση της με τον αργότερα διάσημο ζωγράφο, ή μάλλον είναι το βλέμμα που τις ρίχνει αυτός, που κάνει ξαφνικά τον ρόλο της μέσα στο σπίτι κομβικό, το πρόσωπο της μια πηγή έμπνευσης και την θέση της κεντρική στο ατελιέ του. Στην κατάληξη της σκηνής που αφηγηθήκαμε στην αρχή, ο ζωγράφος θα δει ξαφνικά την νεαρή γυναίκα λουσμένη από ένα λαμπρό φως καθώς έχει καθαρίσει το τζάμι. Και είναι ακριβώς αυτή η σκηνή, η οποία έχει αποθανατιστεί σ' ένα πίνακα του ζωγράφου, που θα περιγράψει το βασικό θέμα της ταινίας: την σχέση ενός ζωγράφου με το μοντέλο του, με το θέμα του, με την έμπνευση του.
Παρόλο η οποία η κεντρική ηρωίδα είναι μια νεαρή γυναίκα που μέσα από την σχέση της με τον ζωγράφο ανακαλύπτει ένα νέο κόσμο, τον κόσμο της ενήλικης ζωής, αυτό που μένει ως τελική αίσθηση είναι ότι ο αληθινός πρωταγωνιστής της ταινίας, το κέντρο των πάντων σ' αυτό το σπίτι, είναι ο ζωγράφος (και πιο συγκεκριμένο το βλέμμα του). Όταν αντικρίζει την νεαρή γυναίκα ακάλυπτη με τα μακριά καστανά μαλλιά, τότε αυτός απολαμβάνει, μέσω του βλέμματος, ένα ιδιαίτερο προνόμιο για τα ήθη της εποχής: κάτι τόσο προσωπικό και τόσο έντονα συναισθηματικό που η ηρωίδα ούτε στον αγαπημένο της δεν έχει τολμήσει να προσφέρει. Και είναι σ' αυτή τη σκηνή που κατανοούμε, μέσα από την ένταση του βλέμματος του ζωγράφου, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σχέσης τους: εδώ δεν υπάρχει μόνο ο εμφανής ερωτισμός αλλά κάτι πολύ πιο ιδιαίτερο, πιο βαθύ, πιο σκοτεινό.
Μια ανάλογης έντασης συναισθηματικής και ερωτικής σκηνή είναι όταν ο ζωγράφος θα ζητήσει, για τις ανάγκες τις σκηνοθεσίας ενός πίνακα, από το μοντέλο του να τρυπήσει τα αυτιά της για να φορέσει σκουλαρίκια. Θα βυθίσει στο μαλακό λοβό του αυτιού της μια καυτερή βελόνα και μικρές σταγόνες αίματος θα κυλήσουν. Εδώ η σχέση ανάμεσα στο ζωγράφο θα μείνει μετέωρη και γεμάτη υπαινιγμούς για το τι θα μπορούσε να συμβεί -όπως ακριβώς είναι και οι κινήσεις των προσώπων στους πίνακες του Johannes Vermeer, ανολοκλήρωτες και μετέωρες. Η σκηνή που έπεται είναι γεμάτη σημασίες και διαλύει την ασάφεια για την ψυχολογία και τα συναισθήματα της νεαρής ηρωίδας: θα δοθεί ερωτικά στο αγαπημένο της.
Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε γιατί συμβαίνουν όλα αυτά. Δεν έχουμε μπροστά μας μια ταινία περιγράφει τις ερωτικές περιπέτειες ενός ζωγράφου, αλλά αντίθετα μια ταινία που διερευνά το, γεμάτο εντάσεις, σύμπαν της δημιουργίας του. Αυτή η κοπέλα, ο ερωτισμός που αποπνέει, η ανεπιτήδευτη γοητεία της, όλα αυτά υπάρχουν ακριβώς γιατί αποτελούν το αντικείμενο του βλέμματος ενός ζωγράφου (και ενός σκηνοθέτη). Η μορφή της είναι η έμπνευση με την οποία διαλέγεται ο ζωγράφος, αυτή η μη κατανοητή για τους αμύητους μοναδική στιγμή που το πρόσωπο μιας γυναίκας φωτίζεται, όχι από την δέσμη ενός φωτός, αλλά από την ένταση του βλέμματος ενός άνδρα. Και η σκηνή που περιγράψαμε, μαζί με την σκηνή της αποκάλυψης των μαλλιών, είναι ένα από τα στάδια για την ολοκλήρωση ενός έργου (και μιας γυναίκας).
Αν η ταινία περιγράφει ως μια ιστορία γεμάτη ερωτισμό την ποιητική της καλλιτεχνικής δημιουργίας (στην ζωγραφική, και κατά συνέπεια στην λογοτεχνία, στον κινηματογράφο) είναι γιατί τελικά είναι ακριβώς αυτό: ένας διάλογος γεμάτος ερωτικές εντάσεις, υπαινικτικός ανάμεσα σ' ένα άνδρα δημιουργό και μια γυναίκα, την μούσα του.

Δημήτρης Μπάμπας

Υ.Γ.Για περισσότερα σχετικά με τον ζωγράφο Jon Vermeer κάποιος μπορεί να ανατρέξει στην ταινία του Jon Jost, All the Vermeers in New York: εδώ ο σκηνοθέτης εμπνέεται και τοποθετεί στο κέντρο της δραματικής κορύφωσης την παράξενη γοητεία των πινάκων του.

Girl with a Pearl Earring (ε.τ. Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι) (2003)
Σκηνοθεσία: Peter Webber.
Σενάριο: Olivia Hetreed και Tracy Chevalier βασισμένο στο ομότιτλο μυθιστόρημα της.
Φωτογραφία: Eduardo Serra.
Ηθοποιοί: Scarlett Johansson, Colin Firth, Cillian Murphy, Essie Davis, Alakina Mann.
Διάρκεια:95'