(σχόλιο για την ταινία Eternal Sunshine of the Spotless Mind του Michel Gondry)

Είναι η 15η Φεβρουαρίου, η μέρα των Ερωτευμένων. Και ο Joel Barish βρίσκεται στα όρια της κατάθλιψης, για λόγους εύκολα κατανοήσιμους από κάθε θεατή: είναι μόνος του. Καθώς περιμένει το τραίνο για το καθημερινό του ταξίδι προς την δουλειά του, σε μια αναπάντεχη παρόρμηση της στιγμής, τόσο τυπική για έναν ερωτευμένο, αποφασίζει να περάσει την μέρα του σ' ένα καλοκαιρινό θέρετρο περιπλανώμενος στην παραλία. Μια ανήκουστη επιλογή για κάθε λογικά σκεπτόμενο άνθρωπο, εν μέσω του χειμώνα. Εκεί θα αντιληφθεί ότι ακόμα ένα πρόσωπο, μια νεαρή γυναίκα με περίεργα βαμμένα μαλλιά, περιπλανιέται στο έρημο χειμερινό τοπίο. Απόμακρος, διστακτικός και ντροπαλός ο ήρωας αισθάνεται αμηχανία απέναντι στις συνεχείς απόπειρες της γυναίκας να εγκαθιδρύσει ένα κλίμα οικειότητας. Δεδομένων των συνθηκών η επιτυχία της είναι εύκολη και η συνέχεια προφανής…
Μια σκηνή που περιγράφει την συνάντηση (επιτέλους!) δύο αδελφών ψυχών;
Η εναρκτήρια σκηνή της ταινίας Eternal Sunshine of the Spotless Mind (ο πιο υπέροχα ποιητικός τίτλος ταινίας των τελευταίων χρόνων) εγκαθιδρύει ένα κλίμα -η ατέρμονη αναζήτηση του έρωτα- και απαντά στην απορία του θεατή θετικά. Το υπόλοιπο της ταινίας του Michel Gondry (με την αποφασιστική συμβολή στο σενάριο του Charlie Kaufman) αναλαμβάνει να επιχειρηματολογήσει με τον πιο πειστικό τρόπο για την ύπαρξη του μοιραίου έρωτα.
Η αφηγηματική δομή της ταινίας υπακούει σ' αυτή τη επιχειρηματολογία και οργανώνεται στο κύριο μέρος της ως ένα εκτενές flashback, μια αναδρομή στον χρόνο που εξηγεί τα πριν της "τυχαίας" αυτής συνάντησης, για να καταλήξει στο τέλος με το τι έπεται της συνάντησης. Αυτό που συνιστά την σεναριακή της πρωτοτυπία είναι ότι οι δύο ήρωες, ο Joel Barish και η Clementine Kruczynski, έχουν ένα κοινό παρελθόν -έχουν υπάρξει εραστές- και ότι η συνάντηση τους μπορεί να είναι μοιραία αλλά δεν είναι καθόλου τυχαία. Τελώντας σε κατάσταση αμνησίας -επιλογή και των δύο μετά την διάλυση της σχέσης τους- οι δύο ήρωες είναι δέσμιοι της μοίρας (και του έρωτά τους): είναι καταδικασμένοι να συναντιούνται και να ερωτεύονται, να επιστρέφουν πάντα στους τόπους του έρωτα.
Υιοθετώντας την οπτική του άνδρα η αφήγηση στο κεντρικό της μέρος - το flashback -συνιστά μια ενδελεχή και βασισμένη στο συναίσθημα ανασκόπηση της σχέσης. Εξαιτίας του σεναριακού ευρήματος της εθελούσιας διαγραφής της μνήμης, η παρορμητική και υπό το βάρος του συναισθήματος αντίσταση του κεντρικού χαρακτήρα απέναντι στην βίαιη εκρίζωση των αναμνήσεων του γίνεται ο άπελπις αγώνας ενάντια στην λήθη, ενάντια στην αμνησία, αυτό το τέρας που κατατρώγει συναισθήματα και στιγμές ενός ερωτικού παρελθόντος. Έχοντας στο κέντρο αυτής της έντονα υποκειμενικής αφήγησης, το τραύμα του χωρισμού, πάντα τόσο συνταρακτικού και τόσο ακατανόητου γι' αυτόν που εγκαταλείπεται, η δραματική πλοκή σ' αυτό το τμήμα της προσομοιάζει μ' ένα εσωτερικό μονόλογο. Είναι ένα παραλήρημα εικόνων που κατάγονται από τις ξεχασμένες επικράτειες της μνήμης του ήρωα που παρουσιάζει η ταινία. Το σκηνοθετικό ύφος (που κάνει φανερή την θητεία του σκηνοθέτη στο βίντεο κλιπ) αποδίδει όλη την ασάφεια, την αστάθεια, την υποκειμενική διάσταση και την ανασφάλεια (συναισθηματική και όχι μόνο): το οπτικό αποτέλεσμα αποτελεί έκφραση του χάους στο οποίο είναι βυθισμένος ο ήρωας.
Βαθύτατα πικραμένος, αιωρούμενος στο κενό μια ερωτικής ματαίωσης, σημαδεμένος από την αγλύκαντη μελαγχολία της ερωτικής απογοήτευσης, ο ήρωας βιώνει το συναισθηματικό χάος της εγκατάλειψης: Η οργή, η αμφιθυμία, η αιμάσσουσα πληγή της απόρριψης, οι ζωντανές εικόνες ενός έρωτα που ακόμα ζει μέσα του, τα συντρίμμια και τα αποσπάσματα μιας σχέσης, η απόπειρά εξιδανίκευσης ενός παρελθόντος, όλα αυτά συνιστούν το κέντρο βάρους της αναδρομής στο παρελθόν.
Όμως, δεν υπάρχει εδώ καμία εξιδανίκευση του έρωτα. Το coda της αφήγησης -μετά την συνειδητοποίηση και των δύο ηρώων ότι γνωρίζονται και έχουν υπάρξει ως εραστές-, είναι πικρό και μελαγχολικό.
Όχι, αυτοί οι εραστές καθώς ενώνονται πάλι, καθώς επιστρέφουν άσπιλοι στην αιωνία λιακάδα του έρωτα, δεν πρόκειται να ζήσουν μόνο τις ευδαιμονίες του έρωτα. Είναι υποχρεωμένοι, για να υπάρξουν μαζί ως ζεύγος, να ζήσουν πάλι για ακόμα μια φορά τις πικρίες, τις αδιόρατες κακίες που σιγά -σιγά δηλητηρίασαν την ευτυχία τους: Οι κακές σκέψεις πρέπει ειπωθούν για να ξεπεραστούν, να βγουν έξω και να χαθούν στον αέρα.
Αυτό που περιγράφει η ταινία -πέρα από το μοιραίο του έρωτα, μια μεταφυσική που διαποτίζει κάθε ερωτευμένο-, είναι το πέρασμα από την ερωτική έλξη, στην αληθινή αγάπη. Έχοντας παλέψει και νικήσει την λήθη αυτά τα δύο πρόσωπα οδηγούνται μέσα από την κοινή ομολογία των βαθύτερων σκέψεων τους στην πλήρη αποδοχή του ’λλου ως ενός προσώπου όχι μόνο ερωτικού. Έτσι το άσπιλο της αιώνιας λιακάδας δεν είναι μόνο η βίαιη εκκαθάριση της μνήμης από τις οδυνηρές αναμνήσεις. Οι δύο ήρωες επιστρέφουν άσπιλοι και αγνοί στην ερωτική τους σχέση ακριβώς επειδή οδηγήθηκαν πρώτα στην κάθαρση: δηλαδή μέσω της εξομολόγησής στην αφαίρεση κάθε κακής σκέψης.

Δημήτρης Μπάμπας

Eternal Sunshine of the Spotless Mind (ε.τ. Η αιώνια λιακάδα ενός καθαρού μυαλού) (2004)
Σκηνοθεσία: Michel Gondry.
Σενάριο: Charlie Kaufman, βασισμένο σε μια ιστορία των Michel Gondry, Pierre Bismuth.
Φωτογραφία: Ellen Kuras.
Ηθοποιοί: Jim Carrey, Kate Winslet, Elijah Wood, Kirsten Dunst, Tom Wilkinson, Mark Ruffalo.
Διάρκεια: 108'