(σχόλιο για την ταινία Road to Perdition του Sam Mendes)

Σε μία επιχειρηματική σύναξη, ο αρχηγός της οικογένειας οργισμένος αναφέρει το παράπτωμα του γιου του: ενήργησε πέρα των ορίων που έχει θέσει και εξέθεσε σε κίνδυνο τόσο την οικογένεια του όσο και την επιχείρηση. Απαιτεί από τον παρόντα γιο του να ζητήσει, από τους συμμετέχοντες στην σύναξη, συγγνώμη. Στην επίκλησή του αυτός θα απάντηση με μια, κάθε άλλο από ειλικρινή, δήλωση μεταμέλειας. Αυτή τη φορά η οργή του πατέρα θα υπερβεί τα όρια: παρουσία των ξένων θα ταπεινώσει το γιο του, θα απαιτήσει και θα λάβει όχι απλώς μια δήλωση μεταμέλειας αλλά την πιο σαφή αίτηση συγγνώμης απ' όλους τους παρευρισκόμενους, και στο τέλος θα εγκαταλείψει την συγκέντρωση αποχωρώντας με την συνοδεία του θετού γιου του (και ανταγωνιστή του εξ' αίματος).
Η σκηνοθεσία καταγράφει αυτή την κορύφωση της σύγκρουσης μ' ένα ενδιαφέροντα τρόπο. Στην αρχή εστιάζει στο πρόσωπο του ταπεινωμένου γιου: τα αισθήματα της συντριβής διαγράφονται στο πρόσωπο του - συντριβή όχι για το παράπτωμα αλλά για την έκφραση της πατρικής απαρέσκειας και την επακόλουθη ταπείνωση του. Στην συνέχεια, και χωρίς καθόλου η κάμερα να μετακινηθεί, αλλάζει η εστίαση: τώρα σε πρώτο πλάνο βλέπουμε θολό το πρόσωπο του γιου και στο βάθος με ευκρίνεια το πατέρα που αποχωρεί από την σύναξη αγκαλιάζοντας τον θετό γιο. Στο τέλος της σκηνής η κάμερα, που εξακολουθεί να είναι ακίνητη, εστιάζει πάλι στο πρόσωπο του γιου: τώρα είναι τα αισθήματα της προδοσίας και του μισούς που ζωγραφίζονται στο συνοφρυωμένο πρόσωπο του.
Αυτή είναι μια σημαντική στιγμή της δραματικής πλοκής στην ταινία Road to Perdition καθώς εκφράζει μ' ένα τρόπο καθαρά οπτικό το κεντρικό θέμα της: την σχέση πατέρα- γιου και το τι μορφή μπορεί να αποκτήσει αυτή η σχέση, όταν οι πατρικές (ή υιικές) προσδοκίες διαψεύδονται και η αποτυχία ανατρέπει τις ισορροπίες.
Σ' αυτή την παράδοξη γκανγκστερική ταινία δύο δίπολα πατρικών & υιικών σχέσεων μπορούμε να αναγνωρίσουμε: από την μια πλευρά υπάρχει η πατρική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον πατριάρχη της οικογένειας (στον ρόλο ο εξαιρετικός Paul Newman) και στους δύο γιους του τον εξ' αίματος και τον θετό (ο Tom Hanks στον καλύτερο ρόλο της καριέρας του).
Αυτή η σχέση οικοδομείται πάνω σε δύο θεμέλιους λίθους. Ο πρώτος είναι η συνενοχή: ο πατριάρχης έχει καταστήσει τους δύο γιους του συνενόχους σε μια παραβατική συμπεριφορά. Όταν αυτή η συμπεριφορά θα υπερβεί τα όρια που η ίδια ηθική της οικογένειας θέτει, όπως συμβαίνει στην σκηνή που περιγράψαμε, τότε η πατρική (και υιική) σχέση διαλύεται και η ίδια η υπόσταση της οικογένειας απειλείται.
Ο δεύτερος θεμέλιος λίθος είναι η προστασία: ο πατέρας προστατεύει τους γιους του από τις απειλές και τους κινδύνους του εξωτερικού κόσμου. Όμως και εδώ τα πράγματα μπορούν να πάρουν μια άσχημη τροπή όταν ο πατριάρχης θα βρεθεί μπροστά σ' ένα δίλημμα: "Σε ποιον γιο θα προσφέρει την προστασία και την αγάπη του ;". Η επιλογή του ασώτου και εξ' αίματος γιου θα του αφαιρέσει το οποίο ηθικό το κύρος.
Το δεύτερο δίπολο σχέσεων είναι ανάμεσα στο Tom Hanks και το γιο του. Εδώ η προστασία έχει κάποιες αναπόφευκτες επιπτώσεις: σημαίνει απόκρυψη της αλήθειας και συναισθηματική απομάκρυνση. Η ψυχρότητα και η απόσταση στην οποία ο Tom Hanks κρατάει τον γιο του δεν είναι προσποιητή, είναι μια ασπίδα προστασίας: Τον προφυλάσσει από το κακό, δηλαδή την εγκληματική συμπεριφορά του ίδιου ως πατέρα. Αλλά και από τον κίνδυνο που υπάρχει ο γιος, έχοντας ως πρότυπο τον πατέρα και μιμούμενος τις πράξεις και τις ενέργειες του, να διαβεί τα σύνορα και να εισέλθει στις επικράτειες του κακού. Όταν όμως η αλήθεια γίνει φανερή τότε αυτή η σχέση θα μετασχηματισθεί: η ειλικρίνεια θα επιτρέψει και στους δύο να έρθουν πιο κοντά. Τώρα η προστασία του πατέρα για τον γιο θα λάβει μια πιο άμεση μορφή, καθώς ο κίνδυνος είναι ορατός.
Η τελευταία σκηνή της ταινίας είναι κομβική για να κατανοήσουμε την κατάληξη που έχει αυτό το περίπλοκο σύμπλεγμα σχέσεων ανάμεσα σ' ένα γιο και ένα πατέρα. Ο γιος αδυνατεί να προστατεύσει το πατέρα του από την οργή ενός πληρωμένου δολοφόνου: κρατάει ένα όπλο αλλά αδυνατεί να πατήσει την σκανδάλη, δεν μπορεί να σκοτώσει τον δολοφόνο του πατέρα του. Αυτή η αποτυχία του είναι η αδυναμία του να μοιάσει το πατρικό πρότυπο (να γίνει δηλαδή δολοφόνος).
Είναι όμως παράλληλα και μια επιλογή ζωής: η άρνηση της βίας, η απόρριψη της ζωής που ζούσε ο πατέρας του είναι η στάση ζωής που επιλέγει. Η τελευταία δολοφονία λοιπόν που διαπράττει ο Tom Hanks για να προστατεύσει τον γιο του αποκτά έτσι μια άλλη διάσταση: είναι έκφραση της πατρικής αγάπης, το ύστατο δώρο που μπορεί να κάνει ένας πατέρας δολοφόνος στον γιο του.
Η αδυναμία και η αποτυχία του γιου του είναι και η επικύρωση των προσδοκιών του: ο γιος του δεν θα ακολουθήσει τον πατρικό δρόμο (της Απώλειας). Θα γίνει ένας ’λλος.

Δημήτρης Μπάμπας

Road to Perdition (ε.τ. Ο Δρόμος της Απώλειας) (2002)
Σκηνοθεσία: Sam Mendes
Σενάριο: David Self
Φωτογραφία: Conrad L. Hall
Ηθοποιοί: Tom Hanks, Jude Law, Paul Newman, Jennifer Jason Leigh, Stanley Tucci.
Διάρκεια: 119'