του Σωτήρη Ζήκου

“Ο δαιµονισµός είναι το αιφνίδιο” (1) ως προς τον χρόνο.

(…) Ο Ζουλάφσκι / Andrzej Zulawski είναι ο κινηματογραφιστής που αγαπάει τις γυναίκες που καλπάζουν µόνες στους δρόµους. Τις γυναίκες εκείνες που ουρλιάζουν λυσσασμένα, όπως τα πληγωμένα αγρίµια στην νύχτα, που θρηνούν απεγνωσμένα για ό, τι αμετάκλητα χάνεται µέσα στον χρόνο, τις γυναίκες που τις καταδιώκει ένας άλλος εαυτός τους στους λαβύρινθους µιας απόκοσµης πόλης, που το κορµί τους σφαδάζει αναζητώντας µια απραγματοποίητη εξάγνιση, µια νέα αρχή ζωής. Τις γυναίκες εκείνες που θαµπώνουν από τρόµο τα µάτια των άλλων, που εξουθενώνουν κάθε φαντασία που πάει να ερµηνεύσει τον παροξυσµό τους, που αποδέχονται κάθε ρόλο, ανατινάζοντάς τον στο τέλος σε ασυγκράτητους σπασµούς υστερίας, σπασµούς που ξεπερνούν και εκτοπίζουν κάθε δυνατή προσδοκία υποταγής.
Ναι, το έργο του Ζουλάφσκι, όπως και οι ηρωίδες του, είναι ένα έργο δαιµονισµένο, ανυπότακτο, είναι ένας κόσµος τροµακτικός. Οι εικόνες των δωµατίων, των διαδρόμων, των κτιρίων, των δρόµων παροντοποιούνται πάντα στις ταινίες του, μ' έναν τρόπο που δεν επιτρέπει την απόσπασή τους από τον κόσμο στον οποίον ανήκουν και ο οποίος τους ανήκει, σέρνουν πάντοτε µαζί τους, επάγουν και εγκαλούν μια ακαθόριστη πόλη, µιας αλλόκοτης κοινωνίας, µιας απροσδιόριστης εποχής, ενός άγνωστου κόσµου.

Οι ήρωες των ταινιών του Ζουλάφσκι, ήρωες πάντα τρεις, δυο αντίζηλοι άντρες και µια γυναίκα, αντίθετα με τους ήρωες του Ντοστογιέφσκι, δεν καθυστερούν, δεν αναρωτιούνται για το νόηµα της ζωής, αλλά βιάζονται συνεχώς, χυµούν µπροστά, πάντα µπροστά, τραβούν τις κουρτίνες και ψάχνουν τον άνθρωπό τους, τρέχουν στους σκοτεινους δρόµους καταδιώκοντας ο ένας τον άλλον, διεκδικούν βάναυσα αυτό που θέλουν, βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση μεταξύ τους, είναι αµείλικτοι στις αποφάσεις τους, συµπεριφέρονται σαν µελλοθάνατοι, σαν κάθε στιγµή τους νάναι κι η τελευταία και αντιµετωπίζουν το κάθε τι, τόσο ανυπόµονα που στο τέλος το καταστρέφουν.
Εδώ, σ' αυτόν τον χρόνο, σ 'αυτόν τον κόσµο και µόνο σ΄ αυτόν, αρχίζουν και τελειώνουν όλα, συντρίβονται τα πρόσωπα και αναγεννιώνται πάλι µέσα από τα συντρίµια τους, για να συνεχίσουν το έργο τους, την αναζήτησή τους, τον έρωτά τους. Ο νιχιλισµός και η στειρότητα παραµονεύουν παντού. Έτσι κάθε στιγµή της αφήγησης γίνεται η αρχή μιας νέας περιπέτειας, ενός καινούργιου κινδύνου, µιας άλλης δοκιµασίας. Όλα τελειώνουν απρόοπτα και όλα απρόοπτα ξαναρχίζουν, χάνονται και ξανάρχονται. Πρόκειται για ένα αγώνα τροµερό χωρίς ανάπαυλα, χωρίς νικητή, χωρίς τέλος. Δεν υπάρχει στον ορίζοντα καµία απόλυτα εγγυημένη και ασφαλής επιλογή, αφού η πορεία του κάθε προσώπου δεν είναι ποτέ απόλυτα βέβαιη και οµαλή, αφού κάθε στιγµή η σύγκρουση µε τα άλλα πρόσωπα και τις άλλες πορείες μπορεί να την µετατρέψει στο αντίθετό της.
Μεταφυσική ανησυχία; αµόκ αναζήτησης; πανικός µπροστά στον θάνατο και την τρέλα; ή µήπως το φάντασµα του ολοκληρωτισµού που κατατρέχει εδώ κι έναν αιώνα περίπου, κάθε ευρωπαίο καλλιτέχνη;

Εκείνο το γλοιώδικο τέρας, σηµείο και τέρας, στην ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΗ ΓΥΝΑΙΚΑ θα μπορούσε να υποδηλώνει σχεδόν τα πάντα και τίποτα συνάµα. Μήπως είναι το ομοίωµα της Αβύσσου της ανθρώπινης ψυχής, ενσαρκωµένο µ'ένα τρόπο στυγνότερο, από τον τρόπο που το αποκάλυψαν οι αρχαίες ελληνικές τραγωδίες; ή µήπως είναι το τέρας της εξουσίας που εκσυγχρονίζεται και εξαπλώνεται παντού; ή το γραφειοκρατικό μολώχ που τρέφεται και µεγαλώνει απ' τις ανθρώ πινες αυταπάτες; η μήπως η πυώδης πληγή του μέλλοντος που κοχλάζει από την αγωνία της αβεβαιότητας; όλες αυτές οι απάνθρωπες, φρικιαστικές, ύπουλες αράχνες που ροκανίζουν τα θεµέλια του σύγχρονου κόσµου;
(…) Η ηρωίδα των ταινιών του Ζουλάφσκι είναι αυτή που γνωρίζει πως η µόνη αληθινή ελευθερία, είναι η δυνατότητα ελεύθερης απόφασης και εκλογής: με τί θα δεσµευτείς, τί θα ακολουθήσεις, σε τί θα αφιερωθείς. Αυτό όµως είναι κάτι που ο άντρας που εγκαταλείπει αρνείται να το αποδεχτεί, αφού τον αφήνει για κάποιον άλλο, και ο άντρας που ερωτεύεται δεν μπορεί να συλλάβει το µέγεθος και την αξία, μιας τέτοιας πράξης.
Ο Ζουλάφσκι δεν θρηνεί μια χαµένη κατάσταση ιδεώδους επικοινωνίας, αλλά µε τρόπο βίαιο αναρωτιέται: µπορούν ακόµα οι άνθρωποι να παθιάζονται µε το αντικείµενο της δραστηριότητάς τους; µπορούν ακόµα οι σκηνοθέτες να ερωτεύονται την ηρωίδα -πρωταγωνίστριά τους; µπορούν οι καλλιτέχνες να αφοσιώνονται στην πραγµάτωση του έργου τους µε οποιοδήποτε τίµηµα; µπορεί άραγε η σύγχρονη τέχνη να κλονίσει τις κατεστηµένες αξίες; υπάρχουν τέτοιες αξίες; και τέλος, µπορούν ακόµα οι σηµερινοί θεατές να διαθέτουν εκείνη την δεκτικότητα που θα τους επιτρέψει ν' αναστατωθούν από ένα αλλοπρόσαλλο πρόσωπο, από ένα κορµί που δονείται στην οθόνη;

1) Σόρεν Κίρκεγκωρ, Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΓΩΝΙΑΣ εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ, κεφάλαιο IV 2, “Ο δαιµονισµός”.

(δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Κινηματογραφικά Τετράδια τεύχος 19)